کنش و واکنش‌هاى کبد آن‌چنان پیچیده، دقیق و در عین حال منطقى و مدبّرانه است که مى‌توان گفت موجودى مستقل است در کالبد انسان و مانند انسان صاحب تدبیر و اندیشه است. اطلاعات بدست‌آمده از عملکرد بسیار پیچیده کبد گرچه بسیار زیاد است امّا هنوز اسرار این عضو عجیب بطور کامل کشف نشده است.
کبد گوشتى است قرمزرنگ که از غذاى وارد شده مقدارى را براى خود هضم کرده تا از آن نیرو بگیرد و بیشتر غذاى وارده را براى استفاده اندامهاى بدن آماده مى‌سازد. کنش و واکنش‌هاى شیمیائى که در کبد صورت مى‌گیرد، آن‌چنان عظیم است که بگفته یک پرفسور غربى اگر بخواهیم کارخانه‌هایى روى سطح زمین بسازیم که بتواند همان فرآورده‌هاى کبد را بسازد، به زمینى به وسعتى فراتر از شهر نیویورک نیاز داریم درحالى‌که این همه امکانات در یک جثّه گوشتى کوچک جمع‌آورى گردیده است.[1]
نقش کبد در بدن
کبد، یکی از سه عضوی است که به عنوان اعضای رئیسه بدن مطرح می‌شوند. پس از قلب و مغز کبد مهمترین عضو از اعضای حیاتی زندگی بشر است.
کبد، خونسازى، پالایش و توزیع خون و مواد غذایى را به عهده دارد. در این کارخانه عظیم خلقت صدها ترکیب شیمیائى همواره در حال رخ دادن است. ظرافت کار کبد به حدى است که پیشرفته‌ترین رایانه‌هاى امروز از لحاظ پیچیدگى نمى‌تواند با آن برابرى کند.
هنگامى که آلودگیها و بیماریها در بدن اوج گیرند، کبد براى حفظ حیات صاحب خویش اقدامات خاصى انجام مى‌دهد. اندامهاى کم ارزش‌ترى را بر مى‌گزیند تا به اندامهاى اصلى مانند قلب و ریه و مغز صدماتى کمتر وارد شود. براى پالایش بدن درصورتى‌که اندامهاى دفعى قادر به دفع همه مواد زائد نشوند مثلا پوست و منافذ آن را مأمور تصفیه مى‌نماید، یا با ایجاد بیمارى بواسیر(خونریزی از مقعد) راهى را براى خروج آلودگى‌هاى خون باز مى‌کند و یا مواد آلوده را تبدیل به دمل یا کورک مى‌نماید. 
فداکارى کبد براى حفظ سلامتى انسان آن‌قدر ادامه مى‌یابد تا خود نیز خسته و دچار بیمارى مى‌شود و این نهایت ظلم و بى‌توجهى است که انسان‌ها با شکم‌پرورى و سورچرانى، کبد خویش را دچار بیمارى مى‌کنند و این طبیب حکیم درون بدن را ناتوان مى‌سازند.
کبد یا جگر سیاه به واسطه شعبه رگ‌هاى باب (ماساریقا) ماده غذایى را از روده‌ها بسوى خود مى‌مکد، رگ‌هاى باب از قسمت مقعر (گودى) کبد گوهر غذایى را مى‌مکد و پخته مى‌کند. حاصل این کار تولید و تبدیل غذاى جذب‌شده به چهار فرآورده غذائى است که با دیدگاه طب ایرانى عبارتند از:
1. خون صاف و بى‌آلایش
2. آب حاصل از پالایش غذا و خون
3. کف خون که به رنگ زرد (صفرائى) است
4. دُردى و ته‌نشین که همان ماده سودائى است
گوارش و سوخت‌وساز غذایى که مى‌خوریم کلیدهاى موفقیت ما در حفظ سلامتى، تندرستى و شادابى است. به‌طور کلى ما مسئول تغذیه‌ى خود هستیم. ورود غذا به معده تا جذب آن به وسیله‌ى سلول‌هاى روده و ارسال آن به کبد براى سوخت‌وساز، فرآیند گوارش را تشکیل مى‌دهد. مهمترین بخش گوارش تجزیه‌ى مواد غذایى به اجزاى کوچک‌تر بعدى است، عمل سوخت‌وساز در اصل به معناى دگرگون کردن است و فرآیندهاى متعددى را در بر مى‌گیرد که طى آنها مواد غذایى به مواد شیمیایى قابل مصرف بدن تبدیل مى‌شوند. در این میان کبد در سوخت‌وساز غذاها و اکثر داروها نقش اساسى دارد.
کبد اندامى پرکار و پرمشغله است، به‌طورى‌که در هر دقیقه حدود 5/ 1 لیتر خون از آن مى‌گذرد. کبد سالم به قدرى پرکار است که در اثر فعالیت آن مقدار زیادى گرما تولید مى‌شود، به‌طورى‌که شما پس از مصرف غذاى سنگین احساس گرما مى‌کنید. این عضو با داشتن 300 میلیارد سلول به منزله‌ى یک آزمایشگاه مجهز و بسیار مهم عمل مى‌کند.
کبد عمل ذخیره‌سازى مواد غذایى را بر عهده دارد و به موقع، کم‌بودها را جبران مى‌کند، به عبارت دیگر کبد را فرماندهى مى‌دانند که استراتژى و هماهنگى بدن را به عهده دارد و جریان منظم انرژى را در مجراى گوارش کنترل مى‌کند. کلید سوخت‌وساز بدن، کنترل وزن و به‌طور کلى تأمین سلامت عمومى بدن انسان در دست کبد خواهد بود. اگر کبد نباشد سم‌هاى مختلف و غذاهایى که خوب هضم نشده‌اند وارد جریان خون مى‌شوند.
این مواد سمى به سلول‌هاى اندامهاى دیگر و سیستم ایمنى آسیب مى‌رسانند. چشمان زیبا، پوست شفاف، موهاى زیبا و شاداب، اعصاب راحت، انرژى فراوان، شادابى و تندرستى با سلامتى کبد امکان‌پذیر است. کبد بیش از هزار نوع آنزیم براى حفظ تعادل دستگاه‌هاى بدن و دفع سموم تولید مى‌کند.
کبد یکى از اعضاء داخلى منحصربه‌فرد است زیرا از دو منبع خون مى‌گیرد. یکى از سرخرگ کبدى که از قلب مى‌آید و خون تمیز و اکسیژن‌دار با خود مى‌آورد، دیگرى از سیاهرگ که از سمت معده و روده مى‌آید و مواد غذاى آماده‌شده‌ى حاصل از غذاهاى خورده‌شده را براى کبد مى‌آورد. بدین ترتیب که سرخرگ کبدى و سیاهرگ روده‌اى از باب کبد وارد مى‌شوند و در نقطه‌ى ورود به شاخه‌هاى مختلف تقسیم مى‌گردند تا خون حامل مواد غذایى را به قسمت چپ و راست کبد برسانند.
حفظ سلامت کبد
براى حفظ سلامت و بهداشت کبد باید از مولدات سودا مثل بادنجان مخصوصا سرخ‌کرده‌ى آن، غذاهاى بسیار گرم و پرانرژى مانند چربى‌ها و سرخ‌کرده‌ها، مواد رنگى و نوشیدنی‌هایی مثل نوشابه‌هاى زیاد شیرین و گازدار پرهیز کرد.
ابن سینا گفته است که «خوردن غذا بلافاصله بعد از غذاى هضم نشده قبلى زیان‌بارترین چیزها براى کبد است و خوردن آب بلافاصله بعد از غذا مخصوصا بعد از نهار آن‌هم به‌طور یک دفعه (سر کشیدن) آزاردهنده کبد است.»
اگر عطش شدید در کار باشد باید قدرى آب به صورت جرعه جرعه نوشید.
تقویت کبد
اگر میل دارید کبد را تقویت کنید از خوراکى‌هایى که کبد را تقویت مى‌کنند بیشتر استفاده کنید، مانند: آب کدو، آب خرفه، آب انار، آب خیار، آب کاسنى تازه، آب جوشانده‌ى کاسنى، عرق کاسنى، لعاب اسفرزه، شربت لیمو، شربت سکنجبین، سکنجبین به‌لیمو، آب جوشانده‌ى خارخاسک، شیره‌ى چهارتخمه، روغن زیتون، آب سیب درختى، انجیر، به شیرین و خام، زیره‌ى سیاه، شوید، آب دمکرده‌ى رقیق شاهتره، آب دمکرده‌ى بادرنجبویه، آب دمکرده‌ى سنبل الطیب، ترنجبین، شربت غوره، آب عناب، آب زرشک، شربت زرشک.
از دیگر اقداماتی که در سلامت کبد بسیار مهم است ورزش می‌باشد. ورزش و تحرک به‌اندازه داشتن به کبد کمک می‌کند تا وظایفش را به صورت کامل و درست انجام دهد. همچنین کم خوری و درست خوردن (یعنی غذا را به صورت کامل جویدن) یکی دیگر از عوامل در حفظ سلامت کبد است.
پی‌نوشت
[1] - مصطفوى کاشانى، سید جلال، مجموعه پیک شفا، ج9، ص: 15
منابع:
متن و ترجمه کتاب قانونچه فی الطب، متن، ص: 69
مجموعه پیک شفا، ج9، ص: 15
دائر? المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 537
